);

Dieta Hildegardy

 

1.Hildegarda  - jej życie i przesłanie

 

2.Oczyszczanie organizmu

 

3.Produkty polecane:

 

4.Produkty niepolecane

 

 

 

Święta Hildegarda z Bingen to mniszka żyjąca w XII wieku w Niemczech.

Jej odkrycia wniosły ogromny wkład do późniejszej nauki i medycyny.

W 1141 - 1151 roku powstało pierwsze dzieło filozoficzno - naukowe: „SCIVIAS” (Poznaj drogi Boże), które spisywała przez 10 lat.

W latach 1151 - 1158 spisała 3 dzieła medyczne:

  • Liber Subtilitatum Diversarum Naturarum Creaturarum

  • Liber Simplicis Medicinae sive Physica

  • Liber Compositae Medicinae sive Causae et curae

 

Jako pierwsza kobieta występowała publicznie w kościołach i na placach, nauczając i nawołując duchowieństwo do odnowy, cesarza Fryderyka Rudobrodego do budowania jedności oraz wszystkich ludzi do nawrócenia i zmiany życia.

W 1163 powstało „LIBER DIVINORUM OPERUM” (Księga dzieł Bożych).

Św. Hildegarda oprócz dzieł naukowo - medycznych napisała ok. 300 listów. Skomponowała 77 pieśni i hymnów do których napisała też słowa.

17 września 1179 roku w nocy z niedzieli na poniedziałek Hildegarda umiera. Jej śmierci towarzyszyły cudowne znaki na niebie.

Zostawiła po sobie konkretne przepisy i zalecenia medyczne, które w coraz większej mierze potwierdza współczesna nauka.

W latach 50-tych XX w. niemiecki lekarz, dr Hertzka rozpoczął wprowadzanie sposobów i zaleceń Hildegardy w swojej terapii wśród pacjentów. Terapia ta zaczęła przynosić niezwykłe rezultaty. Stopniowo skuteczność medycznych zaleceń Hildegardy zaczęły potwierdzać przeprowadzane badania naukowe. Kontynuatorem dra Hertzki jest jego uczeń dr Wighard Strehlow, który z powodzeniem do dzisiaj stosuje leczenie tysięcy chorych dietą i medycyną Hildegardy z Bingen w założonym przez siebie Centrum Św. Hildegardy w Konstancji nad jeziorem Bodeńskim, którego jako firma ORvita jesteśmy członkiem.

 

 

Oczyszczanie

1. Post zdrowotny ścisły - rekomendowany od wiosny do jesieni.

Według św. Hildegardy najskuteczniejszy sposób na uzdrowienie duszy i ciała. Oparty głównie na piciu wywarów orkiszowo-warzywnych, naparów ziołowych oraz soków. Oczyszcza ciało ze złogów i toksyn dając witalność, dobre samopoczucie bez odczucia głodu.

2. Dieta orkiszowa redukująca - łagodny i bezpieczny sposób oczyszczania organizmu i utraty wagi:

- Śniadanie – zupa śniadaniowa z kaszy orkiszowej (nazywana często habermusem).
- Obiad/kolacja – ziarno orkiszu, kasza, zupa orkiszowo- warzywna, warzywa sezonowe, jabłko pieczone, sałata z ziarnem orkiszu, soki warzywno-owocowe.
- Do picia – kawa orkiszowa, herbaty ziołowe, soki.
- Po każdym posiłku – łyk napoju pietruszkowego.

 

Przeciwwskazania do podjęcia postu ścisłego:

zaawansowana choroba nowotworowa, gruźlica, ogólny bardzo zły stan zdrowia, nerwice, choroby psychiczne.

 

 

Produkty polecane

 

-Orkisz 

Dieta Hildegardy opiera się przede wszystkim na orkiszu Triticum spelta, który według świętej jest najlepszym i najbardziej uniwersalnym produktem spożywczym. Tak o nim pisze:

Orkisz to najlepsze zboże. Jest ono ciepłe, tłuste i mocne, jest też łagodniejsze niż wszystkie inne i człowiekowi, który je spożywa, przywraca prawidłową strukturę ciała i prawidłową krew, wywołuje też pogodny nastrój i radość w duszy. Niezależnie od tego, w jakiej postaci ludzie go jedzą, czy jako chleb, czy w rozmaitych potrawach, jest dobry i łagodny. A jeśli ktoś jest chory i z powodu choroby nie może jeść, należy wziąć ziarna orkiszu i zagotować w wodzie, dodając tłuszcz albo żółtko, aby potrawa miała lepszy smak, i podać choremu do jedzenia, to go wyleczy wewnętrznie niczym zdrowa i dobra maść.

Średnia zawartość białka w orkiszu wynosi ok 13% i jest w porównaniu do innej żywności dosyć wysoka. Białko uprawianego przez nas orkiszu odmiany Oberkulmer Rotkorn w 2019 roku wyniosło 19,5%. Białko składa się z aminokwasów. Znanych jest 20 aminokwasów, z czego 8 to aminokwasy niezbędne, czyli takie, których organizm nie może wytworzyć samodzielnie i muszą zostać przyjęte poprzez żywność.
W porównaniu z pszenicą orkisz posiada znacznie większą zawartość dwóch niezbędnych aminokwasów: fenyloalaniny i tryptofanu. Z fenyloalaniny powstaje w organizmie dopamina i obydwa hormony nadnerczy: adrenalina i noradrenalina. Brak dopaminy może n.p. prowadzić do choroby Parkinsona. Poza tym obydwa hormony rdzenia nadnerczego regulują ciśnienie krwi. Tryptofan pobudza produkcję „hormonu nastroju” jakim jest serotonina, działająca harmonizująco na wewnętrzne samopoczucie. Opisany przez Hildegardę efekt „bycia odprężonym” bierze prawdopodobnie tutaj swój początek.
Fenyloalanina i tryptofan są poza tym ważnymi substancjami wyjściowymi neuroprzekaźników, a więc substancji odpowiedzialnych za przesyłanie impulsów nerwowych w organiźmie.
Orkisz zajmuje też pierwsze miejsce wśród produktów żywnościowych pod względem wzmacniania naturalnego systemu odpornościowego. Odpowiedni składnik orkiszu został wyizolowany i składa się z – powiązanych z cukrem – cyjanków i rodanków, czyli tzw. cyjanogennych glikozydów czy też nitrilozydów. Ślina powoduje już w trakcie jedzenia ich fermentacyjny rozkład i wydzielanie, po czym działają w jamie ustnej antybakteryjnie i stymulują system odpornościowy. Z powodu ich niezbędnych do życia właściwości zostały nazwane „antyneoplastyczną witaminą B17”.
Tajemnicę działania orkiszu możemy też ująć w pojęciu biodostępności. Na podstawie doskonałej rozpuszczalności w wodzie aktywne składniki orkiszu są szybko przyswajane, podobnie jak płynny pokarm, i udostępniane całemu organizmowi. Wskutek tego wszystkie komórki organizmu są optymalnie odżywione, wzmocnione i przez to zdolne do maksymalnej wydajności. Dzięki orkiszowi cały organizm jest odżywiony witaminami i składnikami aktywnymi, że dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych i następuje dobre trawienie.

Odżywianie oparte na orkiszu jest więc podstawą leczenia wszystkich schorzeń żołądka i jelit, wszystkich zaburzeń przemiany materii i żywności dietetycznej dla ochrony nerek.

 

 

-Inne zboża

Żyto

Tylko w chlebie, dla osób zdrowych, dodaje im sił. Osoby chore i o słabym żołądku mają trudności ze strawieniem żyta.

 

Jęczmień

Nie nadaje się do spożywania, gdyż przysparza szkód zarówno zdrowym jak i chorym.

 

Owies

dobry dla osób zdrowych i lekko chorych o dobrym krążeniu. Przydaje im pogody, jasnego umysłu, dobrego kolorytu skóry i zdrowego ciała. Nie nadaje się dla osób chorych i osób z zaburzeniami krążenia, z tego powodu nie wolno podawać chorym zupy owsianej.

 

Pszenica*

Tylko w postaci mąki pełnoziarnistej i w potrawach pieczonych, w 100% dobra dla osób zdrowych i chorych, tzn. jedynie pod postacią chleba, ciasta i wypieków. Mąka z pszenicy oczyszczonej powoduje powstawanie śluzu w organizmie a więc nie powinna być używana.

 

* Obecnie ziarno pszenicy jest modyfikowane a do jej uprawy stosowane są szkodliwe środki chemiczne (pestycydy i herbicydy), co powoduje u wielu osób reakcje alergiczne oraz nietolerancję glutenu pszenicznego.

 

 

 

-Warzywa

Koper 
włoski

Dobry do spożywania bez ograniczeń.

 

Ciecierzyca pospolita

Dobra do spożywania zarówno dla zdrowych jak i chorych.

 

Dynia

Dobra do spożywania zarówno dla zdrowych jak i chorych.

 

Seler

Przysparza dobrych soków, lecz jedynie gotowany. Osoby depresyjne powinny go unikać.

 

Fasola

Chodzi tu wyłącznie o nasiona fasoli a nie strąki. Całe nasiona fasoli są dobre dla ludzi zdrowych i silnych, mąka fasolowa jest łatwiej strawna.

 

Cebula

Tylko gotowana jest dobra. Osoby z chorobą żołądka powinny jej unikać, bez względu na sposób jej przyrządzania.

 

Sałata ogrodowa

Jest zdrowa tylko wtedy, gdy przed spożyciem leży w bejcy (maceracie) z koperkiem, octem i czosnkiem.

 

Pokrzywa

Gotowane młode łodygi (jako szpinak pokrzywowy) oczyszczają żołądek ze śluzu.

 

Chrzan

Dobry dla osób silnych i tłustych, gdy jest jadany po przechowaniu go od momentu zbioru przez kilka dni w wilgotnej ziemi. Szkodliwy dla osób chorych i chudych.

 

Pasternak

Odświeża człowieka, napełnia brzuch, jest neutralny dla człowieka.

 

Czerwone buraki

,,Burak leży ciężarem na żołądku, można go jednak łatwo strawić. Buraki gotowane są lepsze niż surowe, gdyż wówczas nie dostarczają złych soków. Czerwone buraki należy jadać, by usunąć wrzody (guzy), które utworzyły soki ustrojowe. Chorzy na płuca powinny unikać buraków, gdyż wyczerpują one płuca.”

 

 

-Owoce

Kasztany
jadalne

Dobre są na słabość w człowieku. Czy to surowe, czy gotowane bądź pieczone są lekiem i dobrym pożywieniem dla młodego i starego.

Jabłka

Dla zdrowych są dobre zarówno zjadane na surowo, jak i pieczone czy gotowane. Dla osób chorych wskazane są gotowane i pieczone; surowe można jadać jedynie wtedy, gdy mają pomarszczoną skórkę.

Pigwa

Surowa, gotowana czy suszona jest dobra zarówno dla zdrowych jak i chorych, gdyż usuwa trujące substancje z organizmu

Gruszki

Tylko ugotowane są zdrowe. Ugotowane gruszki wyjęte z wody wspomagają trawienie i są dobrym środkiem odtruwającym. Jadane na surowo obciążają płuca.

Nieszpułka
jadalna

Dobra dla zdrowych i chorych, gdyż oczyszcza krew.

Dereń

Owoce derenia są dobre dla zdrowych i chorych, bowiem oczyszczają żołądek i jelita

Wiśnie

Nieszkodliwe dla osób zdrowych. Chorzy nie powinni jadać zbyt wiele wiśni, gdyż mogą wywołać u nich dolegliwości (bóle żołądka, mdłości). By ich uniknąć, należy po zjedzeniu większej ilości wiśni wypić duży łyk wina.

Jeżyny

Nie szkodzą ani zdrowym ani chorym, są lekkostrawne.

Daktyle

Zjadane w umiarze dodają człowiekowi sił. Jadane w zbyt wielkiej ilości obciążają i tłumią oddech.

 

Porzeczki

Powinny być używane tylko w połączeniu z innymi owocami (np. jako marmolada malinowo-porzeczkowa)

 

Maliny

Owoce malin nie są wspominane przez Hildegardę. Jednakże mając na względzie korzystne właściwości rośliny można wnioskować, iż również owoc tej krzewinki nie jest szkodliwy dla człowieka.

 

Cytryna

„Gdy jednak owoce tego drzewa są jadane, to tłumią one soki gorączkowe w człowieku.” Używać do zakwaszania sałaty i przygotowania lemoniady cytrynowej dla ugaszenia pragnienia.

 

-Mięso

Koźlina

Mięso zdrowe zarówno dla zdrowych jak i chorych; leczy chore trzewia i wzmacnia żołądek.

Baranina

dobra dla zdrowych i chorych. Wątroba owcza oczyszcza żołądek. Płuca owcze łagodzą kaszel i astmę.

Sarnina

Mięso dobre dla zdrowych i chorych. Wątroba sarnia usuwa dolegliwości wywołane przez „vicht” (proces przednowotworowy).

Jelenina

Mięso dobre dla zdrowych i chorych. Wątroba jelenia leczy gościec i oczyszcza żołądek.

Wołowina

Korzystna jedynie dla osób zdrowych z dobrym krążeniem.

Dzika gęsina

Mięso dobre dla zdrowych i chorych.

Drób

Dobra dla zdrowych, dla chorych jedynie ugotowana wraz z innym mięsem. Pieczone mięso kurze jest absolutnie niewskazane dla osób chorych.

Jajka

„Wszystkie jaja ptaków, które stale latają i potrafią mocno latać, nie powinny być jadane. Natomiast jaja kur domowych mogą być jadane w dużych ilościach.” Należy również zrezygnować z jadania jaj kaczych i gęsich.

Masło

„Działanie lecznicze masła krowiego jest lepsze niż masła owczego i koziego. Człowiek mający duszności lub kaszlący bądź wychudły, powinien jadać masło, gdyż go uleczy od wewnątrz i odświeży. Oznacza to, że masło korzystne jest dla chorych (na płuca) i wychudzonych. A i dla zdrowego człowieka czy człowieka tłustego masło jest dobre i zdrowe. Jednakże ludzie tłuści winni jadać go umiarkowanie (we właściwej ilości), by nie powiększyć swego niezdrowo tłustego ciała.” (Margaryna nie jest wspominana przez Hildegardę. Ze względu na udowodnioną naukowo szkodliwość nie powinna być używana przez nikogo)

Mleko

Krowie, kozie i owcze, działa bardziej leczniczo zimą niż latem. W okresie picia mleka zimowego zaleca się „odtruwanie”: osoby zdrowe niech ususzą korzenie pokrzywy i dodają do mleka. Osoby chore zaś niech zagotują mleko i dodadzą suszonych liści pokrzywy.

 

 

-Napoje

Piwo orkiszowe

Piwo tuczy i nadaje twarzy ładną barwę dzięki zdrowemu sokowi pochodzącemu ze zboża.

Wino

Wino leczy i rozwesela swoim zdrowym ciepłem i wielką siłą…Człowiek, który chce się napić dobrego wina, powinien je zmieszać z wodą, aby osłabić jego siłę i ciepło i aby stało się łagodniejsze lub dodać kawałek chleba orkiszowego.

Soki owocowe
i warzywne

Rozcieńczone wodą lub herbatą koprową.

Mleko

Krowie, kozie i owcze, działa bardziej leczniczo zimą niż latem. W okresie picia mleka zimowego zaleca się „odtruwanie”: osoby zdrowe niech ususzą korzenie pokrzywy i dodają do mleka. Osoby chore zaś niech zagotują mleko i dodadzą suszonych liści pokrzywy.

Woda

„Latem, kiedy człowiek wewnętrznie jest bardzo ciepły, a przy tym fizycznie zdrowy, powinien z umiarkowaniem pić letnia wodę i zaraz potem dużo spacerować, aby mu się zrobiło ciepło . Jest to korzystniejsze dla jego organizmu, niż gdyby pił wino. Ale jeśli jest słaby na ciele, niech pije latem rozcieńczone wino albo piwo, ponieważ to go bardziej pokrzepi (z powrotem postawi na nogi), niż gdyby pił wodę (czystą).

 

 

-Przyprawy, zioła

Bazylia

Nie opisana jako przyprawa.

Bylica pospolita

Gotowana w potrawach warzywnych i mięsnych leczy chory żołądek i chore trzewia

Bertram

Bez względu w jakiej postaci jest jedzony, na sucho czy w potrawie, jest korzystny i dobry. Często jedzony, wypędza chorobę i zapobiega wszelakim schorzeniom. U osób zdrowych hamuje procesy gnilne w jelitach i poprawia krew, wpływa korzystnie na umysł, przywraca osłabionym siły, zapewnia dobre trawienie, zmniejsza ilość śluzu w głowie i leczy zapalenie opłucnej.

Cząber ogrodowy

Jadany w postaci surowej wzmacnia osoby o słabym sercu i żołądku, smutnych rozwesela, leczy i rozjaśnia oczy.

Czosnek

Należy go jadać na surowo, gdyż ugotowany działa niczym zepsute wino. Jadać go należy w ilościach umiarkowanych, by nie rozgrzać nadmiernie krwi.

 

Galgant

„A kto ma bóle serca i u kogo serce słabe, ten zaraz powinien zjeść wystarczającą ilość galgantu”. Można go dodawać do potraw mięsnych a także do przyprawiania kiełbas, ma ostry smak. Zapobiega zmęczeniu.

Gałka muszkatałowa

Otwiera serce, oczyszcza zmysły i rozjaśnia umysł.

Goryczka żółta

„Kto ma bóle serca, jakby mu serce wisiało na powróźle, ten winien jadać proszek z goryczki dodany do zup, a wzmocni to jego serce.” Dwie do trzech szczypt proszku z goryczki dodać do talerza zupy z kaszy orkiszowej

Goździki przyprawowe

U Hildegardy polecane są jako lek przy szumach w uszach, bólach głowy, obrzękach, gośćcu i czkawce. Należy jadać je codziennie często (2-3x dziennie żuć 2-5 goździków).

Hyzop lekarski

Gotowany i sproszkowany jest pożyteczniejszy niż surowy. Usuwa niezdrową pianę z soków i dodaje smaku wszystkim potrawom. Hyzop oczyszcza wątrobę i płuca. Oddala smutek.

 

Imbir

Kto fizycznie wyczerpany i bliski śmierci, ten powinien do zupy jako swojego pierwszego posiłku dodać sproszkowany imbir a czasami jadać chleb nim posypany, a stan się poprawi. Z chwilą gdy chory poczuje się lepiej, powinien przerwać używanie imbiru, by nie wyrządził szkód zdrowiu.

 

Kmin rzymski

Jest środkiem odczulającym na zwierzęce substancje białkowe, które mogą wywołać alergie.

Kminek zwyczajny

„Dla człowieka z dusznościami dobrze jest, korzystnie i zdrowo jadać kminek. Również dobry jest dla zdrowych, gdyż korzystnie wpływa na umysł, a temu, kto jest zbytnio gorący, przydaje delikatnego ciepła (uderzenia gorąca?). Dla innych chorych i ludzi z bólami serca kminek jest szkodliwy.”

Koper ogrodowy

Ugotowany leczy gościec, jadany na surowo nie ma działania leczniczego i powoduje, że człowiek jest smutny.

Koper włoski

Bez względu w jakiej postaci zjadany, sprawia iż człowiek jest pogodny; dostarcza przyjemnego ciepła, powoduje łagodne pocenie, nadaje piękny koloryt skórze twarzy i wpływa korzystnie na trawienie.

Lubczyk ogrodowy

Niewiele szkodzi człowiekowi, o ile używany jest z dodatkiem innych przypraw.

Macierzanka

„Jeśli ktoś ma chorą skórę, która wygląda jak podrapana, niech jak najczęściej przyprawia potrawy mięsne i warzywne sproszkowaną macierzanką, wówczas jego organizm całkowicie się wyleczy i oczyści”.

Mięta kędzierzawa

Surowa lub gotowana we wszystkich potrawach łagodzi zadyszkę, która ma swe źródło w nadmiernym jedzeniu i piciu.

Mięta
nawodna

Jadana na surowo czy dodawana do potraw łagodzi duszności wywołane nadmiarem jedzenia czy picia.

Ocet winny

Ocet pochodzi z wina i nadaje się do wszystkich potraw. Jeśli jest dodawany w takiej ilości, że nie odbiera potrawom smaku, tylko jest słabo wyczuwalny, wówczas usuwa nieczystości z człowieka i zmniejsza w nim ilość soków, a potrawa taka jest lekkostrawna. Jeśli jest go za dużo tak, że jego smak tłumi pozostałe, wówczas potrawa szkodzi człowiekowi, ponieważ organizm z trudem ją trawi.

Oregano

Nie jest stosowany jako środek leczniczy przez Hildegardę.

Pieprz
kubeba

Poprawia koncentrację, pomaga przy stanach napięcia nerwowego i stresu. Wg Św. Hildegardy zmniejsza uderzenia gorąca podczas klimakterium.

 

Sól

Jeśli człowiek jada potrawy bez soli, staje się wewnętrznie obojętny, jeśli zaś z umiarem przyprawia solą, leczy go ona i wzmacnia. Jeśli ktoś jada zbyt słone potrawy, staje się wewnętrznie wypalony i taka potrawa mu szkodzi.

 

Szałwia

Surowa i gotowana oczyszcza organizm ze szkodliwych soków. Liście szałwii, spożywanie na chlebie, w całości albo sproszkowanie, zmniejszają ilość szkodliwych soków.

 

Szczypiorek

Spożywany na surowo nie szkodzi osobie zdrowej. Chorzy powinni go gotować, aby choroba się nie zaostrzała.

 

 

3. Produkty niepolecane

Truskawki

„… powodują również gromadzenie się śluzu.. nie są zdatne ani dla zdrowego ani chorego człowieka.. gdyż rosną blisko ziemi i … w zgniłym powietrzu…” Physica 1-170. Przyczyniają się do dysharmonii śluzów i prowadzą do stanów zapalnych, obciążają tkankę limfatyczną (alergie, egzemy, zapalenie ucha środkowego i wyrostka robaczkowego).

 

 

Brzoskwinie

„.. owoce tego drzewa nie są dobre ani dla zdrowego ani dla chorego, gdyż powodują, że dobre soki człowieka są wyrzucane a w żołądku tworzy się śluz..” Physica 3-5. Powodują zaburzenia w proporcji śluzów (zaflegmienie) i zaburzenia metaboliczne.

 

 

Śliwki

„Jednakże owoc … jest zarówno dla zdrowego jak i chorego człowieka szkodliwy i spożywanie go jest niebezpieczne..” Physica 3-7. Przyczyniają się do melancholii (czarna żółć, kwas żółciowy). Powodują zwiększoną produkcję kwasów (kwas moczowy), kolki żółciowe, wahania nastroju, reumatyzm.

 

 

Surowe gruszki

„Owoc jest .. ciężki … a .. surowy.. powoduje migrenę i ucisk w piersiach.. tak, że sok ów twardnieje wokół wątroby i wokół płuc niczym osad ołowiany czy kamień winny, i na skutek tego w wątrobie i .. płucach często powstają ciężkie choroby..” Physica 3-3. Gruszki gotowane wraz z ziołami służą jako leczniczy środek oczyszczający np. przy migrenie.

 

 

Por

„… Zjadany na surowo jest tak zły i zgniły dla człowieka jak trujące i niepotrzebne zioło, gdyż zamienia krew oraz soki człowieka w ich przeciwieństwo, … kto chce jadać por, ten winnien go najpierw macerować w winie lub ocćcie dodając sól … od rana do południa … Surowy por w ten sposób przygotowany jest lepszy dla człowieka zdrowego niż gotowany .. dla chorych nie jest zdatny ani surowy ani gotowany, gdyż … wzburza w nich zgniliznę (procesy gnilne) a soki pienią się …” Physica 1-81. Osłabia układ obronny (parvi humores) u osób z tego typu skłonnościami może wywołać wysypkę i chorobę reumatyczną.

 

 

Soczewica

„… Zapycha jedynie brzuch i wypełnia go bezwartościowym (jedzeniem). Wzburza chore soki..” Physica 1-8.

 

 

Węgorz

„Nie jest zdatny do jedzenia przez człowieka zdrowego, podobnie jak mięso wieprzowe, lecz zdrowemu nie wiele szkodzi. Chorzy jednakże trzęsą się po nim z gorączki i na skutek złych soków oraz wszelakich innych chorób i u tych, którzy go jedzą, wzbudza gorycz w umyśle, perfidność i przebiegłość..” Physica 5-33.

 

 

Wieprzowina

„Mięso to jest nieczyste, a więc nie jest zdrowe lecz przynoszące problemy.. nie jest dobrze spożywać ją ani osobom zdrowym ani chorym, bowiem … w człowieku nie umniejsza śluzu ani innych słabości, lecz ich przysparza.. i wywołuje w człowieku burzę w jego obyczajach i uczynkach, co jest złe.” Physica 7-17.